
Gwatemala – wakacje śladami Majów. Największe atrakcje turystyczne

Hanna Zaborska
RedaktorkaMarketing managerka. Czuwa nad realizacją strategii contentowej. W podróżach ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody.
Hanna Zaborska
Marketing managerka. Czuwa nad realizacją strategii contentowej. W podróżach ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody.
Specjalizuje się w content marketingu – od strategii po dystrybucję. Dba o to, aby treści były przyjazne odbiorcom i robotom Google. A przy tym, poszerzały świadomość odpowiedzialnych podróży.
W podróżowaniu ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody. Inspiruje ją czerpanie z różnorodności. Dlatego zawodowo łączy zainteresowanie antropologią kulturową i społeczną odpowiedzialnością biznesu.
Ostoja spokoju i konkretu. Po pracy wspiera projekty związane ze zdrowiem kobiet. Ciągnie ją do natury, sztuki i głębokich rozmów. W pracy też, dlatego pokochała Soul Travel od pierwszego wejrzenia.
Gwatemala to jeden z ciekawszych krajów Ameryki Łacińskiej. Zachwycający gęstwiną lasów deszczowych, dzikimi zwierzętami, majestatem wulkanów i jeziorami położonymi w ich kraterach. Do tego bogata kultura sięgająca korzeniami dawnej cywilizacji Majów, której pozostałości zachowane są do dziś. Jak spędzić wakacje w Gwatemali, poznając dogłębnie lokalną kulturę i ciesząc się pięknem przyrody? Czy w Gwatemali jest bezpiecznie? Poznaj atrakcje turystyczne Gwatemali i garść praktycznych informacji.
Gdzie leży Gwatemala?
Gwatemala, a dokładniej Republika Gwatemali, położona jest w Ameryce Środkowej (geograficznie w Ameryce Północnej), nad Oceanem Spokojnym i Atlantyckim. Sąsiaduje z Salwadorem, Meksykiem, Hondurasem i Belize. Szukając Gwatemali na mapie najłatwiej spojrzeć na południe od Meksyku.
Gwatemala dzieli się na 4 części:
- nizinę Petén w północnej części kraju
- wybrzeże Morza Karaibskiego
- łańcuchy górskie w środkowej części kraju (Kordyliery)
- wybrzeże Pacyfiku
Możesz się również spotkać z podziałem na 3 części. Wówczas nizina Petén połączona jest z wybrzeżem karaibskim.

Państwo podzielone jest na 22 departamenty, a te z kolei na 331 gmin (tzw. muncypia). Największy departament Gwatemali leży na północy kraju Petén, ma 12 gmin i zajmuje aż 1/3 powierzchni kraju.
Miasto Gwatemala – stolica
Stolica Gwatemali (Ciudad de Guatemala), o tej samej nazwie, co kraj, jest jednocześnie największą metropolią w Ameryce Środkowej. Miasto Gwatemala leży w kotlinie górskiej, na wysokości 1500 m n.p.m i jest zamieszkiwane przez ponad 1,2 miliona mieszkańców. Nad miastem dumnie górują 3 wulkany: Fuego, Acatenago i Agua.
Miasto Gwatemala uznawane jest za najpiękniejsze w tej części kontynentu. Mimo dwóch trzęsień ziemi, które miały miejsce ponad 100 lat temu, stolica Gwatemali została szybko odbudowana i wróciła do czasów swojej świetności. Czego nie można powiedzieć o byłej stolicy kraju – mieście Antigua – zniszczonej w XVIII wieku przez trzęsienia ziemi. Miasto Gwatemala to nowocześniejsza odsłona Gwatemali, pełna nowoczesnych, reprezentatywnych budynków, kontrastujących z dzielnicami biedy.

Wśród podróżników stolica Gwatemali budzi skrajne emocje. Czytając informacje w internecie, czy przewodnikach, łatwo przestraszyć się wizyty w mieście opisywanym jako siedlisko przestępczości. Na terenie całego kraju należy zachować czujność, zachowując podstawowe środki ostrożności, jak w każdej podróży. W większości krajów to właśnie w stolicach lepiej wyznawać zasadę ograniczonego zaufania i mieć oczy naokoło głowy.
Czy w Gwatemali jest bezpiecznie?
Rozwijając temat bezpieczeństwa – Gwatemala nie jest krajem bezpiecznym, co nie oznacza, że cały czas grozi nam niebezpieczeństwo. Zalecamy stosować podstawowe środki ostrożności – nie nosić drogiej biżuterii, markowych ubrań, unikać nocnych spacerów i samotnych wycieczek do niebezpiecznych dzielnic (takie znajdują się w stolicy Gwatemali).
Flaga Gwatemali i jej symbolika
Na flagę Gwatemali składają się 3 równe, pionowe pasy: niebieski, biały z emblematem i niebieski. Kolory flagi mają znaczenie symboliczne. Niebieski oznacza stałość i sprawiedliwość, a biały – czystość. W emblemacie znajduje się m.in. kwezal herbowy. To ptak uznawany przez Azteków za posłańca bogów, obecnie symbol wolności. Na fladze Gwatemali kwezal przycupnął na pergaminie z napisem Wolność 15 września 1821, upamiętniając datę uzyskania niepodległości. Pod pergaminem widnieją skrzyżowane karabiny i szable, oznaczające obronę wolności, a wieniec laurowy symbolizuje odniesione zwycięstwo.

Czy do Gwatemali potrzebna jest wiza?
Polacy, którzy przyjeżdżają do Gwatemali na krócej niż 90 dni nie mają obowiązku wizowego. Wystarczy pokazać paszport ważny co najmniej 6 miesięcy od chwili przekroczenia granicy i bilet powrotny albo uprawniający do kontynuacji podróży.
Natomiast przy wylocie trzeba zapłacić podatek wyjazdowy oraz opłatę lotniskową w wysokości ok. 30 USD; przekraczanie granicy lądowej nie wymaga ponoszenia opłat. Poza tym, przy wyjeździe pobierana jest opłata turystyczna w wysokości 30 quetzali (ok. 4 USD).
Na granicy trzeba wypełnić kwestionariusz migracyjny, wpisując nazwy miejscowości, jakie chcesz odwiedzić i swoje miejsce zakwaterowania.
Kiedy najlepiej pojechać do Gwatemali? Pogoda na podróż
Luty to jeden z najcieplejszych miesięcy w roku. Temperatury w Gwatemali wynoszą wtedy 19-27 ℃. Zazwyczaj temperatura waha się wokół 25 ℃ i wieje delikatny wiatr. Dlatego najlepiej spędzić wakacje w Gwatemali w porze suchej. Od czasu do czasu mogą wystąpić wtedy mgły i deszcz. W miejscowościach położonych w górach, np. Antigua, dni są wówczas ciepłe, ale wieczory i noce chłodne, a czasami wręcz zimne.
Transport w Gwatemali – czym się poruszać?
Dwa podstawowe środki transportu do przemieszczania się między miastami to chicken busy / camionety (dawne amerykańskie autobusy szkolne) i schuttle busy (transport dla turystów, wożą pasażerów spod drzwi hotelu do miejscowości docelowej).

Po Gwatemali możesz podróżować wypożyczonym samochodem. Drogi prowadzące do turystycznych miejsc są dobre, a nawierzchnia równa. Należy pamiętać o tym, że na południu są one kręte, bo prowadzą przez góry.
W miastach i miasteczkach można korzystać z taksówek i tuk-tuk’ów (motoriksz). Zawsze przed odjazdem należy dokładnie ustalić cenę kursu, upewniając się, czy dotyczy ona całej grupy czy jednej osoby.
Jaka obowiązuje waluta w Gwatemali?
Oficjalną walutą Gwatemali jest quetzal gwatemalski. 1 GTQ dzieli się na 100 centavos, a 1 GTQ = 0,62 zł (stan na 13 lipca 2022).
W większych miastach jest dobrze rozwinięta sieć bankomatów. Najlepiej korzystać z bankomatów BAC Credomatic (logo z lwem), które nie pobierają opłaty. Większość banków / bankomatów pobiera prowizje za wypłaty z zagranicznych kart. W supermarketach, a także niektórych lepszych barach i restauracjach (szczególnie w miejscach turystycznych) możesz płacić kartą, ale w Gwatemali zawsze lepiej mieć przy sobie gotówkę. Najlepiej przywieźć ze sobą dolary, bo wymiana euro jest znacznie mniej korzystna.

W jakim języku porozumiewać się w Gwatemali?
Znajomość podstaw języka hiszpańskiego ułatwi Ci podróżowanie po Gwatemali. W miejscowościach turystycznych większość Gwatemalczyków mówi po angielsku.
Co zjeść w Gwatemali? Potrawy kuchni gwatemalskiej
Podstawą kuchni gwatemalskiej są kukurydziana tortilla, ryż i fasola. Równie dużą popularnością cieszą się ryby i owoce morza, z których przyrządzana jest np. zupa z mlekiem kokosowym i świeżą bazylią.
- desayuno chapin – popularny śniadaniowy zestaw: jajka, fasola, smażone banany warzywne (plátanos), ser, tortilla
- tamales: masa kukurydziana z różnymi nadzieniami
- paches: danie podobne do tamales, zrobione z ziemniaków
- shucos: gwatemalski hot dog
- tostadas: chrupiące tortille podawane z różnymi rodzajami sosów i warzyw
- pepían: rodzaj aromatycznego sosu z różnych warzyw i przypraw, podawany z kurczakiem lub innym mięsem

Zobacz przepis: Frijoles Negros – pasta z czarnej fasoli
Wakacje w Gwatemali – atrakcje turystyczne
Spędzając wakacje w Gwatemali zaznasz nie tylko bliskości dzikiej przyrody, w tym różnorodności fauny i flory, ale i przeniesiesz się w przeszłość, obcując z kulturą Majów. W świętych miejscach (m.in. Tikal) wciąż odprawiane są tradycyjne ceremonie. Warto wziąć udział w autentycznych rytuałach, czyli nieinscenizowanych na potrzeby turystów, a dziejących się tu i teraz, zgodnie z kalendarzem Majów. Taką możliwość daje udział w kameralnej wyprawie do Gwatemali, pod przewodnictwem naszych przyjaciółek Majanek.
Zacznijmy jednak od poznania przyrodniczych atrakcji Gwatemali.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: wulkany
W Gwatemali znajduje się niemal 40 wulkanów, a część z nich jest aktywna. Jadąc na wyprawę czy wycieczkę do Gwatemali, nastaw się na zapierające dech krajobrazy, które na miejscu i tak przerosną Twoje oczekiwania! Majestatyczne wulkany otaczają piękne jezioro Atitlan i dawną stolicę Gwatemali – miasteczko Antigua, a widok z wygasłego wulkanu Tajumulco (to najwyższy szczyt nie tylko Gwatemali, ale i całej Ameryki Środkowej) na górskie wzniesienia tylko upewni Cię, że warto było wybrać się w podróż do tego kraju.

Wulkanami, na które warto zwrócić uwagę są również wulkan Acatenango oraz Santamaria. Ten pierwszy ma niemal 400 m n.p.m., trasa jest stroma, temperatury zmienne, a więc trekking mniej zaawansowanym wędrownikom może dać w kość. Za to widoki wynagrodzą poniesiony trud. Ze szczytu widać inne wulkany – de Agua, Pacaya i de Fuego. Zachód słońca i wschód na szczycie wulkanu, spadająca czerwona lawa z pobliskiego wulkanu Fuego, to wspomnienia na całe życie.
Aktywny wulkan Santamaria, nieco niższy (ponad 3700 m n.p.m.) zapewnia widoki nie tylko na okoliczne wulkany, ale też na 4. największe miasto w Gwatemali – Quetzaltenango.
Możesz też zadać sobie nieco trudu, szukając takiej atrakcji, jak nocleg na aktywnym wulkanie Pacaya. Sama wycieczka zajmuje połowę dnia.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: jezioro Atitlan
Jezioro Atitlan to jedno z piękniejszych miejsc w Gwatemali. Nie tylko zachwyca widokiem, ale przede wszystkim ma niepowtarzalny klimat. Wprowadza w spokój, sprawia, że podróżnicy zostają nad jeziorem dłużej niż planowali. Atitlan przyciąga bowiem backpakersów, joginów i hippisów z całego świata! Wschody i zachody słońca, widok na jezioro z wulkanu San Pedro, zwiedzanie okolicznych miejscowości, czy pobyt w hippisowskim San Marcos La Laguna, to wspomnienia, które pozostaną z Tobą na długo.
Hippisowski ośrodek w Gwatemali, czyli wspomniane miasteczko San Marcos, to destynacja dla szukających mistycznych przeżyć. Dobrze jest jednak atrakcje turystyczne przepuścić przez filtr pseudo-duchowości i wybierać uważnie rozrywki. Poza wyraźnie hippisowską odsłoną, miasteczko ma też twarz lokalnych społeczności – sprzedawczyń tortilli czy dzieciaków grających w piłkę.
Panajachel to typowo turystyczna lokalizacja nad jeziorem Atitlan, ale warto do niej zajrzeć choćby w celu zakupu rękodzieła czy innych lokalnych produktów na targu i w sklepikach.

Jeśli masz ochotę zdobyć wulkan San Pedro, to zatrzymaj się w miejscowości o tej samej nazwie. To turystyczne miasteczko, które nie jest największą atrakcją Gwatemali. Za to umożliwia trekking nad wulkan, przez lasy i plantacje, a widok na całej jezioro Atitlan wynagradza krótki pobyt w mało klimatycznym miasteczku.
Dla odmiany, w San Juan La Laguna odnajdziesz spokój i gwatemalski klimat. Z San Pedro to zaledwie kilkanaście minut drogi. Piękne malunki na ścianach budynków, niespieszna codzienność mieszkańców, klimatyczne knajpki i galerie rękodzieła przykuwają oko.
Będąc w San Juan, warto udać się do mało turystycznej miejscowości Tzununa, oddalonej od mekki hippisów zaledwie pół godziny drogi pieszo. Nie tylko jest tam o wiele spokojniej i kameralniej, ale i ciekawie pod kątem przyrodniczym. Tzununa położona jest bowiem między zielonymi wzgórzami, okraszonymi kłębiastymi chmurami.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: Semuc Champey
Dosłownie „tam, gdzie rzeka chowa się pod skałą”. Semuc Champey to prawdziwy cud przyrody! 300-metrowy most wapienny, pod którym płynie rzeka Cahabón. Na wierzchu mostu znajdują się turkusowe baseny, czy raczej niecki o głębokości 1-3 metrów. W basenach można się kąpać, a woda jest przyjemnie zimna. Wokół wzgórza i las tropikalny. Całość kaskady warto obejrzeć z 50-metrowego punktu widokowego (El Mirador), do którego dojście zajmuje około godzinę.
Semuc Champey mieści się na terenie Parku Narodowego Grutas de Lanquín (Jaskinie w Lanquín).

Atrakcje turystyczne Gwatemali: Rio Dulce
Rio Dulce nazywane jest słodkimi wodami. To 130 km kwadratowych lasu tropikalnego w Parku Narodowym – jeden z bogatszych ekosystemów świata. Odpocząć tam możesz w gorących źródłach termalnych czy wyruszyć łodzią w rejs po zatoczkach, odkrywając lasy mangrowe i ich mieszkańców (iguany, wydry, tukany, żółwie jaszczurowate). Podczas rejsu miniesz wiele marin i przystani jachtowych, a także małe drewniane domki z pomostami. Nad rzeką Rio Dulce zbudowany jest największy most w Ameryce Środkowej, który łączy miasto Fronteras z Rellenos.
W czasach kolonialnych przez Rio Dulce przebiegał ważny szlak handlowy, którym transportowano cenne towary w górę rzeki i w głąb Gwatemali. Dlatego piraci nie oszczędzali tej trasy. Niedaleko znajduje się twierdza Castillo de San Felipe, wybudowana właśnie dla ochrony przed piratami. Zrekonstruowano ją w latach 50. XX w., dlatego można się z powodzeniem zatrzymać na zwiedzanie.

Atrakcje turystyczne Gwatemali: gigantyczne drzewa kapokowe
Te drzewa to zdumiewające pomniki przyrody! Dorastają nawet do 80 metrów wysokości, a porośnięte stożkami pnie mają średnicę nawet 3 metrów. Owoce przypominają kształtem torebki, pełne nasion otoczonych puchem. W XIX wieku z puchu tworzono kamizelki ratunkowe. Obecnie wykorzystywane są w medycynie tradycyjnej, m.in. jako środek na biegunkę, cukrzycę czy bóle głowy.
Kapokowiec (La Ceiba / Seiba) to święte drzewo Majów, obecne na starożytnych naczyniach, figurkach i urnach. Symbolizuje jedność człowieka z naturą. Majowie z Gwatemali wierzą, że drzewo Ceiba łączy świat podziemny (korzenie), z niebem (korona) i ziemią (pień). Po konarach Ceiby wspinali się szamani podczas swoich duchowych podróży. W cieniu drzew odbywały się ceremonie i rytuały, m.in. Ceremonia Kakao.

Drzewo kapokowe uważane jest za inspirację do powstania drzew-domów w filmie Avatar. Nie bez powodu Gwatemala znaczy w dialekcie Majów-Toletków dosłownie Kraina Drzew.
Sprawdź więcej: La Ceiba – olbrzymie drzewo kapokowe. Co symbolizuje święte drzewo Majów?
Atrakcje turystyczne Gwatemali: ptaki quetzal
Kwezal herbowy to narodowy ptak Gwatemali. Zdobi flagę i herb Gwatemali, jego nazwę nosi też waluta. Starożytni Majowie używali piór z ogona kwezala jako waluty.
Ten barwny ptak uznawany jest za jeden z najpiękniejszych na świecie. Samiec jest jaskrawo upierzony: ma zielony wierzch i karmazynowy spód ciała. Zdumiewa swoim ponad 60-cm trenem. Samice kwezala upierzone są nieco skromniej, choć wciąż widowiskowo.

Ptak ten zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne na wysokościach 900-3000 m n.p.m. Trudno go dostrzec, mimo jaskrawych kolorów, gdyż potrafi potrafi długie godziny spędzać w bezruchu. Quetzal jest bliski zagrożenia wyginięciem z powodu kłusownictwa i wylesiania.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: miasto Antigua (dawna stolica Gwatemali)
Antigua to jedna z ważniejszych atrakcji Gwatemali. Położona między wulkanami i dżunglą, dawna stolica Gwatemali (do XVIII w.), łączy współczesne budynki na wzniesieniach z brukowanymi uliczkami, na których od lat wznoszą się niskie budowle kolonialne. Starówka pełna jest muzeów, kościołów i klasztorów, czynnych dla zwiedzających. Po trzęsieniu ziemi część budowli została odbudowana niemal od zera, ale na niektórych wciąż dostrzec można pęknięcia, upamiętniające to tragiczne wydarzenie.

Antigua została wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO w 1979 r.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: Tikal – zaginione miasto Majów
Jakie tajemnice jeszcze skrywa Gwatemala? Atrakcje wpisane na listę UNESCO to nie tylko Antigua, ale też Tikal – dawne miasto Majów, na terenie którego utworzono Park Narodowy Tikal. Ruiny, umiejscowione pośród gęstej dżungli, odkryto dopiero w XVII w. To największe prekolumbijskie stanowisko archeologiczne w Ameryce i największe starodawne, zaginione miasto Majów, którzy zamieszkiwali tereny od Meksyku po Belize i Gwatemalę. Imperium Majów liczyło aż kilkanaście milionów ludzi. Do dziś nie wszystkie tajemnice tamtej cywilizacji zostały odkryte. To nie tylko zadziwiające budowle, ale cały system wierzeń.
Park Narodowy Tikal to teren na północy Gwatemali o powierzchni 570 km kwadratowych, pełen pozostałości piramid, świątyń, placów, fortyfikacji i mniejszych budowli. Strome piramidy wznoszą się nad bujną roślinnością, słychać odgłosy mieszkańców lasów i odprawiane ceremonie.
Atrakcje turystyczne Gwatemali: targ rękodzieła Chichicastenango
Najsłynniejszy targ Gwatemali odbywa się w Chichicastenango (w skrócie: Chichi). Sprzedawcy, miejscowi i turyści pielgrzymują na teren wokół kościoła świętego Tomasa. Przy odrobinie szczęścia, można zobaczyć rytuały stanowiące mieszankę lokalnych wierzeń.
Targ w Chichi to okazja do zakupienia lokalnego rękodzieła i obserwacji codzienności członków społeczności Quiche, którzy stanowią 98% mieszkańców. Ulice miasteczka pełne są kolorowej sztuki ludowej, w tym tradycyjnych bluzek, zwanych huipil. Obok targu mieści się kolorowy cmentarz.

Atrakcje turystyczne Gwatemali dla smakoszy kawy
Nie sposób mówić o Gwatemali pomijając kawę, której jest 8. producentem na świecie. Najbardziej znanym z plantacji kawy rejonem jest Antigua. Żyzna ziemia i klimat, jaki tam panuje, zapewniają optymalne warunki do uprawy kawowców. Kawa stamtąd ma charakterystyczny smak, prawdopodobnie wynikający z azotu w powietrzu, wytwarzanego przez 3 wulkany. Ziarna Antigua smakują ciemną czekoladą połączoną z cytrusami, a finisz jest karmelowy.

Kawę w Gwatemali pije się w hurtowych ilościach, bez względu na porę dnia czy okazję. Spożywają ją w słabszej odmianie nawet niemowlęta, przez butelkę ze smoczkiem albo w namaczanych kawą biszkoptach.
Jakie pamiątki przywieźć z wycieczki do Gwatemali?
Gwatemala to przede wszystkim unikalne i kolorowe, bardzo dobrej jakości rękodzieło – od biżuterii, obrusów, bieżników, chust i odzieży tradycyjnej czy codziennej, po torby, paski skórzane, obuwie, kapelusze i ozdobne siodła. Warto również przywieźć z podróży gwatemalską kawę i rozkoszować się jej aromatem długo po powrocie.

źródła:
- Banita Travel, Z wizytą w stolicy [online], www.banita.travel.pl/gwatemla-ciudad-de-guatemala-stolica, dostęp: 13.07.2022
- Banita Travel, Gwatemala – 12 największych atrakcji [online], www.banita.travel.pl/gwatemala-przewodnik-12-najwiekszych-atrakcji, dostęp: 13.07.2022
- Świeżo Palona, W krajach Ameryki Środkowej, cz. 1 (Podróży z Kawą odcinek czwarty) [online], www.swiezopalona.pl/blog/w-krajach-ameryki-srodkowej-cz-1-podrozy-z-kawa-odcinek-czwarty, dostęp: 13.07.2022
- Wiecznie Wolni, Wspinaczka na wulkan Acatenango i de Fuego w Gwatemali Z pamiętnika podróżoholika, wieczniewolni.pl/wulkan-acatenango-de-fuego, dostęp: 13.07.2022
- Z pamiętnika podróżoholika, Co zwiedzać w Gwatemali? [online], www.zpamietnikapodrozoholika.com/2018/09/23/zwiedzanie-gwatemali, dostęp: 13.07.2022
- Z pamiętnika podróżoholika, Jezioro Atitlan – najpiękniejsze jezioro świata. Co i gdzie zobaczyć? [online], www.zpamietnikapodrozoholika.com/2019/01/12/jezioro-atitlan-gwatemala-zwiedzanie, dostęp: 13.07.2022
Hanna Zaborska
RedaktorkaMarketing managerka. Czuwa nad realizacją strategii contentowej. W podróżach ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody.
Hanna Zaborska
Marketing managerka. Czuwa nad realizacją strategii contentowej. W podróżach ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody.
Specjalizuje się w content marketingu – od strategii po dystrybucję. Dba o to, aby treści były przyjazne odbiorcom i robotom Google. A przy tym, poszerzały świadomość odpowiedzialnych podróży.
W podróżowaniu ceni przede wszystkim dobre towarzystwo i bliskość przyrody. Inspiruje ją czerpanie z różnorodności. Dlatego zawodowo łączy zainteresowanie antropologią kulturową i społeczną odpowiedzialnością biznesu.
Ostoja spokoju i konkretu. Po pracy wspiera projekty związane ze zdrowiem kobiet. Ciągnie ją do natury, sztuki i głębokich rozmów. W pracy też, dlatego pokochała Soul Travel od pierwszego wejrzenia.