
Festiwal Złotego Orła w Mongolii

Katarzyna Banasiak
RedaktorkaAutorka artykułów na temat odpowiedzialnego podróżowania. Miłośniczka natury, górskich szlaków i włoskiej kuchni.
Zwyczaj polowań z udziałem wytrenowanych ptaków drapieżnych obecny jest na stepach Centralnej Azji od około 6000 lat. Jednak w XX wieku ta fascynująca praktyka, łącząca umiejętności łowieckie z głęboką więzią między człowiekiem a dzikim zwierzęciem, była bliska zaniku. Dostrzegając to zagrożenie, Kazachowie zaczęli szkolić młode pokolenia, aby zachować unikalną część swojego dziedzictwa kulturowego. Od 25 lat organizują Festiwal Złotego Orła, by stworzyć warunki do współzawodnictwa oraz popularyzować wiedzę o historii azjatyckich nomadów. Udział w Festiwalu to nie tylko okazja do podziwiania niezwykłej tradycji sokolnictwa, ale także do głębszego zrozumienia życia koczowników, wyzwań, z jakimi się mierzą oraz ich głębokiej relacji z naturą.

Festiwal Złotego Orła – jak to się zaczęło?
Choć nie ma pewności co do tego skąd wzięła się tradycja polowania z orłami, najbardziej prawdopodobna hipoteza mówi, że w niezwykle trudnym do życia i ubogim w pożywienie regionie Azji Centralnej, łowcy musieli znaleźć sposób na udane polowania w najzimniejszych miesiącach w roku. Rozległe stepy i surowy klimat tego regionu wymuszały na koczowniczych ludach innowacyjne podejście do zdobywania pożywienia. Zima – z krótkimi dniami i ograniczonym dostępem do zwierzyny łownej – była szczególnie wymagająca. W takich warunkach współpraca z wytrenowanymi orłami znacząco zwiększała szanse na przeżycie.
Prawdopodobnie pierwsze formy sokolnictwa pojawiły się tysiące lat temu na terenie dzisiejszego Kazachstanu i Mongolii. To tam, na stepach i w górach Ałtaju, ludzie zaczęli doskonalić sztukę tresury dzikich ptaków drapieżnych. Sokolnictwo było też znane na Bliskim Wschodzie, a także w Chinach i Japonii. Uprawiał je cesarz Wen Wang w drugim tysiącleciu p. n. e., uwiecznili je na płaskorzeźbach Asyryjczycy w VIII wieku p. n. e., słynęli z niego Persowie w VIII wieku n. e., a w XIII wieku Czyngis-chan urządzał polowania z udziałem ptaków drapieżnych z wielkim rozmachem, o czym donosił Marco Polo.
Znany podróżnik i geograf Adam Olearius pisał w XVII wieku, że na terenach zamieszkiwanych przez Tatarów i Kirgizów niemal w każdej jurcie można było spotkać wytresowanego orła lub sokoła. Sokolnictwo było tam zjawiskiem powszechnym. W Europie z kolei zaczęło zyskiwać popularność około III-IV wieku n. e. W średniowieczu i czasach nowożytnych łowy z udziałem ptaków drapieżnych były już praktykowane w wielu europejskich krajach. Szczególnie poważały je wyższe warstwy społecznie. Na dworach królewskich dbano o wysoki poziom sokolnictwa, władcy zatrudniali doświadczonych sokolników, a urządzane przez nich łowy były pokazem prestiżu i siły.

Dlaczego właśnie orły?
Orły są jednymi z najbardziej imponujących ptaków drapieżnych na świecie. Od tysięcy lat budziły podziw ludzi. Wyróżniają się nie tylko swoją siłą, ale również niezwykłymi zdolnościami sensorycznymi i fizycznymi. Ich wzrok jest nawet 8 razy ostrzejszy niż ludzki, co pozwala im dostrzegać małe zwierzęta z odległości kilku kilometrów. W locie potrafią osiągnąć prędkość do 160 km/h, a w trakcie pikowania nawet 320 km/h, co czyni je jednymi z najszybszych stworzeń na świecie. Dzięki potężnym szponom i mięśniom orły mogą unosić ofiary ważące niemal tyle, ile one same. Drapieżniki te są również bardzo inteligentne – ich zdolność do analizy sytuacji i szybkiego reagowania jest kluczowa podczas polowań. Co więcej, orły wykazują wyjątkową lojalność wobec swojego partnera i terytorium, co w kulturze ludów Azji Centralnej przekłada się na ich postrzeganie jako symbolu wytrwałości, siły i wierności.
Orły są także w Azji ważnym symbolem duchowym – przypisuje się im rolę pośredników między ziemią a niebem. Orły przednie najczęściej zamieszkują góry i otwarte tereny półkuli północnej. Ludy Centralnej Azji obserwowały te imponujące drapieżniki od tysięcy lat. Współpraca z nimi i korzystanie z ich niesamowitych umiejętności wydawało się doskonałym sposobem na zwiększenie własnych szans na przetrwanie.

Więź między człowiekiem a orłem
Relacja Burkiczy (Berkutchi, czyli osób, które zajmują się trenowaniem orłów) z ptakami jest niezwykle ważnym elementem kultury Kazachów. Tradycję polowań z orłami przekazuje się z pokolenia na pokolenie. Są rodziny, w których tresowanie ptaków drapieżnych jest umiejętnością przekazywaną synowi przez ojca od kilkunastu pokoleń. Choć przez wiele generacji do polowań dopuszczano tylko potomków męskich, od niedawna również dziewczynki mogą trenować swoje orły. By rozpocząć trening najpierw należy zdobyć ptaka. Pisklę płci żeńskiej zabiera się z gniazda, co może wydawać się okrutnym procederem, ale wbrew pozorom sprawia, że populacja orłów rośnie.
Dlaczego? W naturze para orłów zwykle ma dwa pisklęta, ale do dorosłości dożywa tylko jedno z nich – to silniejsze. Gdy rodzice zauważą, które pisklę radzi sobie lepiej i szybciej rośnie, przestają wspierać rozwój drugiego. Skutkiem zwykle jest śmierć słabszego. Dzięki temu, że samice są podbierane do tresury, oba pisklęta z gniazda mają duże szanse przeżycia. Samice przerastają samców zarówno pod względem rozmiarów ciała, jak i skuteczności podczas polowań. Właśnie z tego powodu to samice są pozyskiwane przez Kazachów do wytrenowania.
Tresura orła to proces wymagający cierpliwości, wiedzy i szacunku. Pierwsze miesiące spędzane są na budowaniu zaufania między człowiekiem a ptakiem. Orły uczą się rozpoznawać głos sokolnika, reagować na jego komendy i wykonywać określone zadania. W trakcie polowań zwierzęta są nagradzane mięsem, a Burkicze dbają o ich zdrowie i kondycję. Również człowiek musi się wykazać odwagą i siłą, by podołać trudnej sztuce obcowania z dzikim zwierzęciem. Średnia waga orlicy to około 5 kg. Rozpiętość skrzydeł ptaka oscyluje pomiędzy 1,8 a nawet 2,5 metra. Burkicze muszą nauczyć się jak umożliwić ogromnemu ptakowi lądowanie na własnym ramieniu, podczas jazdy konnej.
Choć wydaje się, że jest to zadanie wyłącznie dla osób dorosłych, dzieci często zaczynają trenować z ptakami w wieku około 10 lat. Tak małe dzieci mogą też już brać udział w festiwalach. Podobno nie jest też rzadkim widokiem 6-letnie dziecko trzymające na ręku orła swojego ojca. Obcowanie z dzikim zwierzęciem jest wpisane w kulturę Burkiczy, a dzieci od małego są przyzwyczajane do widoku ptaków drapieżnych.
Orły zwykle żyją z ludźmi przez około pięć do siedmiu lat. Po tym czasie orlice osiągają dojrzałość płciową i są wypuszczane na wolność, aby mogły realizować wszystkie swoje naturalne potrzeby: znaleźć partnera, założyć własne gniazdo i wychować pisklęta. Orły przednie są monogamiczne i zazwyczaj łączą się w pary na całe życie. Razem budują gniazda i wychowują młode. W środowisku naturalnym długość życia orłów to około 25-30 lat.
Ważnym elementem tradycji polowań z udziałem orłów jest również szacunek wobec natury. Dla Kazachów ptak nie jest jedynie narzędziem – to równoprawny partner, a wręcz członek rodziny, który zwykle posiada własne imię. W wielu kazachskich domach można znaleźć rzeźby i obrazy przedstawiające orły, a ich obecność symbolizuje siłę, dumę i wolność. Oczywiście praktyka trenowania orłów mimo to budzi kontrowersje – sam widok zwierzęcia w specjalnym kapturku, który uniemożliwia mu obserwowanie otoczenia, może być trudny do zaakceptowania.
Praktyka ta jest podyktowana chęcią ograniczenia bodźców, których przyjęcie mogłoby być dla orłów bardzo stresujące – w naturalnych warunkach zwierzęta te nie są wystawiane na obcowanie z taką ilością ludzi i zwierząt naraz. Zdjęcie kapturka jest też dla orła sygnałem, że zaczyna się czas polowania i aktywności. Choć trzymanie w niewoli jakichkolwiek zwierząt zawsze będzie budzić wiele wątpliwości, z pewnością można przyznać, że Kazachowie darzą orły dużym szacunkiem. W czasie, który orły spędzają z ludźmi są traktowane jak członkowie rodziny. Zawsze dostają mięso, które upolowały, a w miesiącach letnich mają dużo czasu na odpoczynek. Tradycyjnie za okres polowań uważa się miesiące chłodniejsze, od września do lutego.

Festiwal Złotego Orła: święto tradycji i rywalizacji
Mongolska prowincja Bayan-Ölgii to najbardziej wysunięta na zachód część Mongolii, położona u stóp gór Ałtaju. Od setek lat zamieszkiwali ją Kazachowie, którzy do dziś stanowią większość mieszkańców (93%). Nic dziwnego, że to właśnie tam odbywa się jedno z największych wydarzeń celebrujących kazachską kulturę. Festiwal Złotego Orła odbywa się raz w roku, we wrześniu. Przyjeżdżają na niego najlepsi sokolnicy, by dać popis umiejętności własnych oraz swoich orłów. Festiwal rozpoczyna się konną paradą wszystkich uczestników, którzy w specjalnych strojach prezentują swoje orły. Wygląd ma tutaj znaczenie – prezentacja sokolników jest również oceniana podczas zawodów.
Tradycyjnie Burkicze ubrani się w kazahski strój, który obejmuje wełniany płaszcz, futrzaną czapkę oraz filcowe buty. Często mają też finezyjne siodła, a orły – ozdobne uprzęże. Jury ocenia autentyczność i estetykę ubioru oraz akcesoriów. Po otwarciu festiwalu wszyscy uczestnicy biorą udział w kilku konkurencjach, umożliwiających zaprezentowanie celności, szybkości i zwinności zwierząt. Pierwszego dnia sprawdzane są przywiązanie i skuteczność współpracy ptaka z człowiekiem. Orła wypuszcza się na wzgórzu i jego zadaniem jest jak najszybsze wylądowanie na ramieniu swojego właściciela, który nawołuje go z oddalonego miejsca. W ten sposób sprawdzana jest więź między człowiekiem a orłem oraz umiejętność rozpoznania swojego trenera przez zwierzę. Drugi dzień to test umiejętności łownych. W tej konkurencji oceniane są zdolności orła do łapania imitacji zwierzyny, takich jak lisie futro przeciągane za galopującym koniem. Zadaniem orła jest “upolowanie” wyznaczonej ofiary w jak najkrótszym czasie. Ważne są tutaj technika ataku, determinacja i precyzja.
Oprócz konkurencji związanych stricte z polowaniami z orłami, podczas festiwalu odbywają się też inne zawody. Należą do nich m. in. wyścigi wielbłądów, strzelanie z łuku czy Tinge Ilu. Ta konkurencja sprawdza zręczność jeźdźców, którzy muszą w pełnym galopie schylić się z siodła i podnieść monetę lub mały przedmiot z ziemi. Inną konkurencją jest Kyz Kuar. W tej zabawnej konkurencji mężczyźni ścigają kobiety konno. Jeśli mężczyzna dogoni kobietę przed linią mety, może ją pocałować. Jednak jeżeli to mu się nie uda, ona zawraca i galopuje za nim, smagając go swoim batem. Festiwalowi towarzyszą również występy artystyczne, podczas których uczestnicy prezentują tradycyjne kazachskie pieśni i grę na instrumentach, takich jak dombra (drewniany instrument strunowy). Całość Festiwalu to wspaniała okazja do poznania kultury Kazachów, zrozumienia warunków, w jakich żyją i w jakich narodziła się niezwykła tradycja współpracy z dzikimi zwierzętami.

Festiwal Złotego Orła – kultura i przyszłość tradycji
Festiwal Złotego Orła to nie tylko widowisko, ale także sposób na zachowanie dziedzictwa kulturowego. W czasach, gdy wiele tradycji koczowniczych jest zagrożonych wyginięciem, takie wydarzenia pełnią rolę żywego muzeum, pozwalając kolejnym pokoleniom doświadczać swoich korzeni. W ostatnich latach festiwal zyskał międzynarodowy rozgłos, m.in. dzięki dokumentowi „The Eagle Huntress”, który przedstawia historię Asholpan – nastolatki, która jako jedna z pierwszych kobiet wzięła udział w zawodach. Zdobyła wielki szacunek, nagrody i sławę, ponieważ uzyskała doskonałe wyniki konkurując z dorosłymi, znacznie silniejszymi od siebie mężczyznami. Obecnie Festiwal Złotego Orła stanowi ważny element kulturowy, który wspiera dziedzictwo nomadów oraz przyczynia się do rozwoju turystyki w Mongolii.
Dzięki takim inicjatywom jak Festiwal Złotego Orła, sztuka sokolnictwa nie tylko przetrwała, ale także stała się powodem do dumy dla Burkiczy i źródłem inspiracji dla wielu ludzi na całym świecie. Jednak z zachowaniem tej tradycji wiążą się również wyzwania. Współczesne zmiany klimatyczne, postępująca urbanizacja oraz presja związana z turystyką mogą wpłynąć na życie ludów koczowniczych i ich zwyczaje. Dlatego ważne jest, aby promować zrównoważone podejście do zachowania tej tradycji, które uwzględnia potrzeby zarówno ludzi, jak i dzikiej przyrody.
Festiwal Złotego Orła to niezwykłe wydarzenie, które łączy historię, kulturę i naturę w jednym miejscu. To okazja, aby doświadczyć życia koczowników, podziwiać ich niezwykłe umiejętności oraz zrozumieć, jak głęboka może być relacja człowieka z dzikimi zwierzętami. Dla mieszkańców Azji Centralnej jest to coś więcej niż tylko sport – to sposób na pielęgnowanie swojej tożsamości i przekazywanie wartości, które przetrwały tysiące lat. Dla reszty świata jest to przypomnienie o tym, jak ważne jest zachowanie różnorodności kulturowej i szacunek wobec natury.
Bibliografia:
- https://www.bbc.com/travel/article/20160926-mongolias-6000-year-tradition dostęp 19.12.2024
- https://gniazdosokolnikow.pl/historia/rys-historyczny dostęp 22.01.2025
- https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Eagle_Festival dostęp 19.12.2024
- https://en.wikipedia.org/wiki/Bayan-%C3%96lgii_Province#Geography dostęp 19.12.2024
- https://en.wikipedia.org/wiki/Hunting_with_eagles dostęp 19.12.2024
- https://www.discoveraltai.com/eagle-mongolian/ dostęp 19.12.2024
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Sokolnictwo dostęp 21.01.2015
- https://www.viewmongolia.com/mongolia-eagle-hunters-and-eagle-hunting.html dostęp 19.12.2024
- https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%96lgii_(city) dostęp 19.12.2024
Podobne artykuły
Polecane wyprawy
Wyjątkowe wyprawy poza utartymi szlakami, warsztaty fotograficzne w klimatycznych miejscach i podróże w rytmie slow, które celebrują lokalne tradycje.