Jedwabny Szlak – co warto o nim wiedzieć?

Katarzyna Banasiak

Katarzyna Banasiak

Redaktorka

Autorka artykułów na temat odpowiedzialnego podróżowania. Miłośniczka natury, górskich szlaków i włoskiej kuchni.

Katarzyna Banasiak

Autorka artykułów na temat odpowiedzialnego podróżowania. Miłośniczka natury, górskich szlaków i włoskiej kuchni.

Autorka artykułów na temat odpowiedzialnego podróżowania. Miłośniczka natury, górskich szlaków i włoskiej kuchni.

Katarzyna Banasiak

O Jedwabnym Szlaku słyszał prawie każdy. Przeważnie jednak nasza wiedza kończy się na podręcznikowej definicji, a tymczasem jedwabny szlak to fascynujący przykład ludzkiej współpracy, na którego ślady możemy trafić podczas wielu podróży. Warto dowiedzieć się o nim więcej, bo może być świetną inspiracją do odkrywania nowych miejsc, a nie jedna, już zaplanowana wyprawa na wschód może zyskać bogatszy kontekst. 

Jedwabny Szlak funkcjonował od II wieku przed naszą erą do połowy XV wieku. Nazwy “jedwabny szlak” użył jako pierwszy niemiecki geograf i badacz Chin, Ferdinand von Richthofen. Było to w 1877 roku. Mimo, że niezbyt trafna, nazwa przyjęła się i jest do dziś powszechnie używana. Tymczasem Jedwabny Szlak był w rzeczywistości całą siecią dróg, wiodących ze wschodu na zachód i łączącą wschodnią Azję z Europą. Co więcej, przebieg szlaków handlowych wielokrotnie się zmieniał w zależności od konfliktów i klęsk żywiołowych. Niemniej, średnia długość Jedwabnego Szlaku wynosiła ponad 6400 km.

Siatka dróg łączących Azję z Europą rozrastała się na przestrzeni stuleci. Wiodła przez coraz więcej państw i miast, poczynając od Chin aż po obecny Stambuł, Antiochię i Aleksandrię. Z tych portów, drogą morską, towary trafiały do państw europejskich. Nazwa szlaku wzięła się od jedwabiu, który był produkowany w Chinach i z biegiem czasu stał się popularnym towarem eksportowym. Tajemnica sposobu produkcji jedwabnych tkanin była utrzymywana w sekrecie przez 2000 lat, dzięki czemu Państwo Środka cieszyło się monopolem na sprzedaż tego luksusowego towaru.

Jedwab nie był jednak ani głównym, ani jedynym przedmiotem handlu. Ze wschodu na zachód dostarczano również m. in. herbaty, porcelanę, barwniki i perfumy. Z kolei w drugą stronę transportowano miód, wino, złoto oraz konie. Istnieniu Jedwabnego Szlaku zawdzięczamy także wymianę myśli technologicznej. W średniowieczu do Europy trafiło ze wschodu co najmniej kilka wynalazków, które miały ogromne znaczenie dla rozwoju cywilizacyjnego tej części świata. Do najważniejszych z nich należą kompas i zegar mechaniczny. Z czasem coraz więcej towarów uczestniczyło w wymianie, ale równie ważna stawała się wymiana kulturowa, obejmująca naukę, filozofię i religię.

Właśnie dlatego postać kupca przemierzającego odległe kraje stała się w naszej kulturze tak ważna. Dla wielu pokoleń spotkanie takiej osoby było jedyną lub jedną z niewielu okazji w życiu, by porozmawiać z kimś, kto na własnej skórze doświadczył inności dalekich ziem i ludów. Mógł podzielić się opowieściami o zwyczajach, krajobrazach oraz wierzeniach, które bardzo pobudzały wyobraźnię przeciętnych mieszkańców Europy.

Jedwabny Szlak i Marco Polo

Większość z nas kojarzy postać Marco Polo, który został ikonicznym przykładem kupca przemierzającego Jedwabny Szlak i odkrywającego dalekie, egzotyczne krainy. Choć Marco Polo nie był ani pierwszym, ani reprezentatywnym przykładem kupca-podróżnika, a nawet – o czym rzadko się mówi – nie podróżował samotnie, to w masowej kulturze na dobre utrwalił się jego wizerunek jako jednego z najsłynniejszych przedstawicieli swojego fachu. Stało się tak zapewne dlatego, że opowieści o jego przygodach, spisane w ramach książki Opisanie świata, były pełne barwnych, a dla wielu mieszkańców średniowiecznej i nowożytnej Europy – nawet szokujących informacji (z których – jak dziś już wiadomo – część nie była prawdziwa). Odbiły się szerokim echem w europejskim społeczeństwie. Podróże Marco Polo wyróżniało też to, że udało mu się dotrzeć aż do Państwa Środka, gdzie odniósł sukces jako dyplomata i zaufany doradca władcy Kubilaj-Chana, a po latach szczęśliwie wrócił do Europy i mógł się podzielić opowieściami o swoich przygodach.

Zwykle kupcy nie pokonywali jedwabnego szlaku w całości. Korzystano z usług pośredników, dzieląc całą trasę na wiele małych odcinków. Miało to swoje uzasadnienie: dawniej podróże trwały nieporównywalnie dłużej niż dziś, a znajomość języka, sytuacji politycznej i zagrożenia konfliktami w konkretnych regionach była na wagę złota. Warto jednak pamiętać, że na długo przed podróżami Marco Polo, wiele osób świeckich i duchownych przemierzało Jedwabny Szlak, czasem również zostawiając swoje pisemne relacje z podróży. 

Gdy pod koniec XV wieku Imperium Osmańskie zwiększało swoją kontrolę nad lądowymi drogami handlowymi, a Portugalczycy odkryli drogę morską do Indii, Szlak Jedwabny zaczął stopniowo tracić swoje znaczenie. Od tamtej pory szybszym i bezpieczniejszym wyborem stała się trasa morska.

Jedwabny Szlakkraje

Na przestrzeni kilkunastu stuleci, w czasie których Jedwabny Szlak przeżywał swój rozkwit, sytuacja geopolityczna w Azji zmieniała się wielokrotnie. Terytoria różnych krajów ulegały zmianom, region toczyły wojny, imperia rozkwitały i upadały. Wiele miast i państw zmieniło swoje nazwy lub zupełnie zniknęło z mapy. Dlatego warto wiedzieć przez jakie dziś istniejące państwa i miasta przebiegała sieć dróg łączących wschód z zachodem. 

Gdyby Jedwabny Szlak funkcjonował w obecnych czasach, powiedzielibyśmy, że przebiega głównie przez takie kraje jak Chiny, Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan, Afganistan, Turkmenistan, Pakistan, Iran, Irak, Syria, Turcja, Liban, Egipt, Nepal, Bangladesz – a w wariancie południowym – również Indie. Ta lista opiera się na zarysie głównych, najczęściej uczęszczanych dróg. Ale w zależności od transportowanych towarów można było wybrać także mniej popularne trasy.

Za zachodni koniec jedwabnego szlaku długo postrzegano Antiochię. To miasto położone w dzisiejszej Turcji, niedaleko granicy z Syrią i oddalone od Morza Śródziemnego o 22 km. Najczęściej punktem docelowym był właśnie basen Morza Śródziemnego. Tu – już drogą morską – można było dostarczyć towary do wielu europejskich portów. Stambuł (w starożytności: Bizancjum, a w średniowieczu: Konstantynopol) oraz Aleksandria były miastami, do których przybywało wielu kupców ze wschodu. Towary pakowano na statki i dostarczano do wybrzeży państw europejskich. 

Jedwabny Szlak i jego miasta – co warto zobaczyć? 

Nawet pobieżne prześledzenie historii Azji w starożytności i średniowieczu daje wyobrażenie na temat ogromu konfliktów i wojen oraz zniszczeń, które były ich skutkiem. W tym świetle zadziwiające jest to, że mimo wszystko wiele miast, które rozkwitły dzięki istnieniu Jedwabnego Szlaku istnieje do dzisiaj. Co więcej, można w nich zobaczyć zabytki pamiętające czasy średniowiecznej sieci handlowej, a klimat i tożsamość miast wciąż określa ich udział w tym wielkim ponadkulturowym przedsięwzięciu. Nic dziwnego – nieustający napływ nowych towarów, idei oraz poznawanie dalekich kultur miały ogromny wpływ na mieszkańców. 

Przez ile miast przebiegał Jedwabny Szlak? To trudne pytanie, bo – jak już wiemy – szlaków było tak naprawdę wiele. Jeśli weźmiemy pod uwagę jedynie główną jego trasę to miast, przez które przebiegał było co najmniej kilkadziesiąt. Większość z nich istnieje do dzisiaj, niektóre – jak na przykład perski Qumis – zostały zniszczone lub/i porzucone. Odwiedzenie wszystkich miast Jedwabnego Szlaku mogłoby być planem na bardzo długą i ekscytującą ekspedycję oraz dobrym sposobem na poznanie sporego fragmentu Azji.

Wiedząc trochę więcej o Jedwabnym Szlaku, można go uwzględnić planując jakąkolwiek wyprawę na Bliski Wschód czy do Azji i po prostu sprawdzić przed podróżą dane miejsce pod kątem jego powiązań z tą niezwykłą siecią dróg handlowych. Można też wybrać największe perły i wybrać się właśnie tam. Wśród najważniejszych miast jedwabnego szlaku, które istnieją do dzisiaj, są: Chang’an (dziś Xi’an), Dunhuang, Buchara, Kaszgar, Balch, Samarkanda, Palmyra, Taszkent, Damaszek oraz wspomniane wcześniej: Antiochia (dziś Antakya), Aleksandria i Stambuł. Przyjrzyjmy się kilku z nich.  

Chang’an (obecnie Xi’an)

Miasto o ponad 3000-letniej historii, dawna stolica Chin i siedziba cesarzy. Początek (i koniec) Jedwabnego Szlaku. Od początku było to miejsce bujnej wymiany handlowej i kulturowej, a przybysze z zachodu i wschodu byli tam mile widziani. O niezwykłym rozwoju Chang’an świadczy fakt, że w VI wieku n. e. było największym miastem na świecie. Dziś można zobaczyć w nim wiele średniowiecznych zabytków, które są symbolem kosmopolitycznej historii miasta. Są wśród nich dzielnica muzułmańska z Wielkim Meczetem, Wieża Bębna i Wieża Dzwonu, istniejący od ponad 1800 lat klasztor Wolong si (Przyczajonego Smoka), pagody z czasów dynastii Tang, a także słynna Terakotowa Armia. 

Dunhuang

Wiele miast jedwabnego szlaku to osady zbudowane w miejscu oaz – naturalnych przystanków dla wędrowców przemierzających pustynie. Dunhuang, w dzisiejszych Chinach, jest jednym z nich. Jego wyjątkowa pozycja wynika także z tego, że znajduje się w miejscu obniżenia terenu, zwanego Korytarzem Gansu. Rzeźba terenu sprawia, że jest to naturalny ciąg komunikacyjny od tysięcy lat. Tu spotykali się kupcy zmierzający do Chang’an, do Mongolii, na Syberię oraz do Indii.

Dziś w mieście funkcjonuje nocny targ, na którym można kupić m. in. ozdoby z jadeitu. To zielony minerał, który od tysięcy lat jest przedmiotem handlu w tej części świata – również na Jedwabnym Szlaku. Oprócz targu na pewno warto odwiedzić pobliskie jezioro Yueyaquan (na pustyni) oraz górujące nad nim “śpiewające wydmy” (wiatr sprawia, że wydają dźwięk). Na wizytę zasługują także sławne Jaskinie Mogao, zwane też Jaskiniami Tysiąca Buddów. To 492 skalne świątynie, w których można zobaczyć niesamowite przykłady sztuki buddyjskiej, tworzone między IV a XIV wiekiem, a więc przez całe milenium. To jedno z niewielu miejsc na świecie, w których można zaobserwować wzorce i wpływy zmieniające sztukę na przestrzeni setek lat.

Kaszgar

Chińskie miasto położone na skraju Kotliny Kaszgarskiej. Jego rozwój był bezpośrednio związany z Jedwabnym Szlakiem – na samym początku w tym miejscu była tylko oaza. Miasto do dziś pozostaje wierne swoim tradycjom: niedziela jest tu dniem targowym, do miasta zjeżdżają tysiące sprzedawców. To największy targ w Azji Środkowej. W Kaszgarze pomimo licznych zmian architektonicznych ostały się 500-letnie mury miejskie, a wiele domów ma po kilkaset lat i przetrwało liczne zawirowania historyczne. W mieście znajduje się też największy w Chinach meczet (Id Kah), wybudowany w XIV wieku, oraz zapierające dech w piersiach Mauzoleum Afaq Khoja. 

Taszkent

Obecnie stolica i największe miasto Uzbekistanu. Założone między V a III wiekiem p. n. e. Według niektórych źródeł to właśnie w Taszkencie znajdowała się Kamienna Wieża. Miała ona wyznaczać, według Ptolemeusza, środek Jedwabnego Szlaku (a dokładniej: połowę trasy z Chin do Europy). W każdym razie, wystarczy rzucić okiem na mapę, by zauważyć, że faktycznie Taszkent był mniej więcej pośrodku Jedwabnego Szlaku. Sam ten fakt predystynował miasto do bycia ważnym przystankiem dla podróżników. W czasach współczesnych Taszkent bardzo ucierpiał wskutek trzęsienia ziemi w 1966, a wcześniej podczas rewolucji w 1917 roku. Wiele zabytków świadczących o bogatej historii tego miasta zostało zniszczonych. Warto zobaczyć te, które się ostały: Kukeldasz, czyli XVI-wieczną medresę oraz Mauzoleum Qaffol Shoshi z tego samego stulecia. Część dziedzictwa historycznego – sztukę buddyjską i zaraostriańską – można obejrzeć w licznych muzeach. 

Makaranda (dziś Samarkanda)

Jedno z najdłużej zamieszkanych miast świata. Ma bardzo bujną historię, w którą warto się zagłębić. Powstało w VI wieku p. n. e., w IV pobite przez Aleksandra Wielkiego. W czasach funkcjonowania Jedwabnego Szlaku przeżywało wielki rozkwit i stało się największym miastem Azji Środkowej. W VIII wieku n. e. pobili je Arabowie. To oni w połowie wieku pozyskali od chińskich jeńców sekret wytwarzania papieru i w ten sposób miasto zyskało pierwszą w świecie arabskim papiernię.

Właśnie z Makarandy papier przywędrował szlakiem jedwabnym do Europy. W XIII wieku miasto zniszczył Czyngis-Chan. Ale już w XIV wieku odbudował je inny mongolski władca – Timur i uczynił je stolicą swojego rozległego państwa. Pod panowaniem jego oraz jego wnuka Uług Bega, Makaranda stała się wielkim ośrodkiem naukowym i kulturalnym. Ulice miasta wypełniły się meczetami, medresami (szkołami wyższymi), powstało nawet obserwatorium astronomicznym. Wśród zabytków miasta znajdują się m. in: imponujący plac Registan z trzema medresami wybudowany w XIV-XVII wieku, ruiny obserwatorium astronomicznego Uług Bega oraz kilka mauzoleów z XIII-XV wieku. 

Buchara

Jedno z największych miast współczesnego Uzbekistanu. Istnieje od 2500 lat, a okoliczny region jest zamieszkany przez ludzi dwa razy dłużej. Do IX wieku n. e. była stolicą państwa Samanidów, a do XVI wieku – jednym z najważniejszych ośrodków perskiej kultury i handlu. W mieście jest ponad 140 zabytków z różnych okresów historycznych, w tym kompleksy architektoniczne, meczety i mauzolea z XVI, XII, a nawet IX wieku.  

Merv (Antiochia Margiańska)

Jedno z największych i najważniejszych miast dawnego Jedwabnego Szlaku jest obecnie wielkim parkiem archeologicznym. Jego oficjalna nazwa brzmi: Państwowy Park Historyczny i Kulturowy „Starożytne Merw”. Znajduje się 30 km od miasta Mary, w Turkmenistanie. Historia Merv jest związana z postacią Aleksandra Wielkiego – na tym terenie istniało miasto zwane najpierw Aleksandrią Margiańską. Jednak miasto zostało zniszczone przez najazdy ludów koczowniczych. Odbudował je Antioch I Soter – król z dynastii Seleucydów, od którego ośrodek wziął swoją nazwę.

Merv otaczał wysoki wał ziemny o długości 260 km, który chronił miasto przed ponownymi najazdami. Jego drugą funkcją była ochrona upraw przed burzami piaskowymi. Miasto rozkwitało, również dzięki handlowi i swojemu położeniu na jedwabnym szlaku. W XII wieku n. e. Merv było jednym z największych miast na świecie. Niestety jej bujny rozwój przerwał najazd Mongołów w XIII wieku. Dziś ruiny miasta można zwiedzać i warto to zrobić. Są bardzo dobrze zachowane i dają wyobrażenie o potędze tego średniowiecznego miasta. 

Powtórka z historii?

Jedwabny Szlak stracił swoje znaczenie handlowe wraz z rozwojem żeglugi handlowej i wytyczeniem nowej, tym razem morskiej, drogi do Chin w XVI wieku. Transport morski był po prostu szybszy, tańszy i bezpieczniejszy. Gdy karawany zniknęły, część miast Jedwabnego Szlaku zaczęła podupadać i tracić na znaczeniu. Niemniej, choć minęły setki lat od czasu świetności Jedwabnego Szlaku, jego ślady wciąż są widoczne w wielu miastach Azji.

Co więcej, od pewnego czasu hasło Jedwabny Szlak nabiera nowego znaczenia. Chiny konsekwentnie realizują bowiem projekt dominacji gospodarczej. Kluczową w nim rolę odgrywa Nowy Jedwabny Szlak. Tym razem to sieć szlaków lądowych ale również morskich. Główną rolę mają odgrywać w nim szybkie połączenia kolejowe i wielkie węzły kolejowe. Nowy Szlak jest znacznie szerszy niż jego średniowieczny odpowiednik – obejmuje również Afrykę. Nic dziwnego, to ten kontynent jest przecież strategocznym zasobem surowców naturalnych dla chińskiej gospodarki. W nowym Szlaku istotną rolę odgrywać będzie również Polska jako kolejowa brama Europy.

Tymczasem warto się wybrać na wycieczkę do jednego z krajów dawnego Jedwabnego Szlaku. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje Uzbekistan. To tutaj zachowało się najwięcej zabytków z z okresu świetności Szlaku. Na ulicach takiej Buchary wciąż można się poczuć jakby czas cofnął się o kilka stuleci.

Polecane wyprawy

Zobacz wszystkie